مفهوم ارتباط غیرکلامی (Nonverbal communication) ، اصول ارتباط غیرکلامی

حتماً بارها برای شما پیش آمده که تنها با حرکات دست و صورت خود چیزی را به دیگران فهمانده‌اید و آن‌ها نیز از روی همین حرکات، منظور شما را متوجه شده‌اند. ممکن است بارها نیز دیگران از حرکات بدن و چهره خود برای برقراری ارتباط با شما استفاده کرده باشند. پس قطعاً اهمیت این نوع از ارتباط در روابط انسانی جایگاه خاصی دارد که در اینجا می‌خواهیم به‌صورت جامع آن را بررسی کنیم.

هر چقدر بیشتر در مورد ارتباط غیرکلامی بدانیم، بهتر می‌توانیم با دیگران تعامل برقرار کنیم. البته لازم به ذکر است که این نوع از ارتباط در جذابیت نیز نقش دارد. پس اگر می‌خواهید در مورد ارتباط غیرکلامی بیشتر بدانید، این متن را تا آخر مطالعه فرمایید.

ارتباط غیرکلامی چیست؟

رفتار یا ارتباط غیرکلامی «Nonverbal Communication» به هر نوع ایجاد ارتباط با دیگران بدون استفاده از قدرت تکلم گفته می‌شود. در واقع شما در هر موقعیتی که از چیزهایی غیر از بیان کردن با زبان، برای فهماندن چیزی به دیگران کمک گرفته‌اید، از ارتباط غیرکلامی استفاده شده است.

برخی از افراد رفتار غیرکلامی را با «زبان بدن» یکی می‌دانند؛ اما در حقیقیت زبان بدن (Body language) ، تنها یکی از زیرمجموعه‌های رفتار غیرکلامی است  و این نوع از ارتباط دایره وسیع‌تری از رفتارها را شامل می‌شود.

برای مثال، حتی نحوه چیدمان یک محیط هم می‌تواند پیام‌هایی در بر داشته و یک نوع ارتباط غیرکلامی به حساب بیاید! همچنین طرز لباس پوشیدن، عطری که می‌زنیم، رنگ‌هایی که از آن‌ها استفاده می‌کنیم و …. همگی در زمره‌ی رفتارها و پیام‌های غیرکلامی جای می‌گیرند.

تاریخچه ارتباط غیرکلامی

ارتباط و رفتار غیرکلامی سابقه بسیار طولانی دارد، به طوری که می‌توان قدمت آن را با قدمت حضور انسان در زمین یکی دانست. قطعاً انسان‌ها پیش از اختراع و استفاده از زبان گفتار، تنها و تنها از طریق رفتارهای غیرتکلمی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کردند.

مدت زمان بسیاری طول کشید تا انسان‌ها بتوانند واژه‌ها را کشف کرده و به یک قرارداد مشترک برای استفاده از یک دستور زبان خاص برسند و این قرارداد سابقه چندانی ندارد. البته مردم در نواحی مختلف زمین و در کشورهای متعدد با زبان‌های متفاوتی سخن می‌گویند که باز هم برای ارتباط برقرار کردن با سایر ملل، به زبانی غیر از زبان گفتار نیاز خواهیم داشت.

اهمیت ارتباط غیرکلامی

با توجه به سابقه طولانی که رفتار غیرکلامی دارد، در ذهن ناخودآگاه انسان، این گونه از روابط نهادینه شده‌ و بخشی از آن‌ شده‌ است. شاید ما خودمان متوجه نباشیم، اما حتی در هنگام حرف زدن با دیگران، به رفتار، پوشش، طرز نگاه و دیگر مواردی که در طرف مقابل وجود دارد، توجه می‌کنیم.

ذهن ما تمام اطلاعات را آنالیز می‌کند تا در مورد طرف یا طرف‌های مقابل ما به یک نتیجه‌ برسد. پس ممکن است ما بارها، نه از روی کلام یک فرد، بلکه از روی رفتار وی، در موردش قضاوت کرده باشیم. برخی از رفتارهایی که اکثراً در روابط از ما سر می‌زند، ریشه در ژنتیک ما دارد. برای مثال ممکن است نحوه پا روی پا گذاشتن، اخم کردن یا خنده بلند یک نفر، از طریق والدینش به او رسیده باشد.

برخی از رفتارها نیز به‌صورت آگاهانه از ما سر می‌زند. مثلاً استفاده از بالا بردن انگشت شست (علامت لایک) یا چشمک زدن به‌صورت ارادی از ما سر می‌زنند.ارتباطات نقش عمده‌ای در زندگی ما دارند و رفتار غیرکلامی به عنوان یکی از ارکان اصلی ارتباطات انسانی، اهمیت فراوانی دارد.

بدون این نوع از ارتباط، رفتارهای ما بسیار خشک خواهند بود، رفتار  انسان بدون نشانه‌های غیرکلامی، دقیقاً مانند رفتار ربات‌های هوشمند است که بی‌احساس بودن آن‌ها را با تمام وجود حس می‌کنیم.

کاربرد ارتباط غیرکلامی

اگرچه ارتباط غیرکلامی در هر تعامل ما با دیگران در طول شبانه‌روز نقش دارد، اما به صورت کلی می‌توان استفاده‌ از آن را به موارد زیر نیز نسبت داد:

• تعامل با افرادی که توان تکلم یا شنیدن ندارند
• تعامل با افرادی که با سایر زبان‌ها صحبت می‌کنند در صورتی که ما بر آن زبان مسلط نباشیم
• فهماندن منظورمان از راه دور به دیگران (مانند نشان دادن اعداد با انگشتان دست)
• برای تأثیرگذاری بیشتر کلام سخنرانان در همایش‌های حضوری و غیرحضوری
• برای جذاب‌تر دیدن شدن در جمع‌ها
• و …….

رفتار غیرکلامی با خُلق و خوی هر انسانی عجین شده است، اما عده‌ای از این موهبت، بیشتر از سایرین بهره می‌گیرند. در واقع هرچقدر رفتار غیرتکلمی شما آگاهانه‌تر و خلاقانه‌تر باشد، تأثیر بهتری از خود به جای خواهید گذاشت. البته اگر رفتار خاصی را به‌صورت مکرر انجام دهیم، در نهایت آن رفتار نیز به ذهن ناخودآگاه ما وارد شده و به یک عادت تبدیل می‌شود.

انواع ارتباط غیرکلامی

تمام ویژگی‌ها و اصول ارتباط غیرکلامی را می‌توان در واژه‌ای به نام «صداقت» خلاصه کرد. در واقع وقتی کسی با زبان گفتار خود دروغ بگوید، رفتار غیرکلامی و حتی زبان بدن وی، می‌تواند اصل قضیه را مشخص کند. اگر گاهاً فریب گفتار دروغ را می‌خوریم، دلیلش آن است که به اندازه کافی به رفتار غیرکلامی افراد توجه نکرده‌ایم! با بررسی انواع ارتباطات غیرکلامی می‌توانیم به ماهیت عمیق این نوع از ارتباط، بیشتر پی ببریم. انواع رفتار غیرکلامی را می‌توان در گزینه‌های زیر بیان کرد:

• حرکات و حالت‌های بدنی

قطعاً از روی بسیاری از حرکات بدن، مانند شیوه ایستادن، راه رفتن، نشستن و …. می‌توان تا حد زیادی به شخصیت افراد پی برد. برای مثال، کسی که معمولاً با حالت قوز کرده می‌نشیند و همیشه سرش پایین است، از روی همین حرکات می‌توان به خجالتی بودن و گوشه‌گیر بودن وی پی برد. همچنین کسی که همیشه صاف می‌ایستد و سرش را بالا می‌گیرد، با حرکات بدن خود به دیگران می‌فهماند که اعتماد به نفس بالایی دارد.

• حالات مختلف چهره

حالات چهره را می‌توان یک زبان مشترک به حساب آورد که تمام مردم جهان آن را می‌فهمند. به کمک حرکات چهره مانند بالا انداختن ابروها، تنگ کردن چشم، تکان دادن لب، حالت‌های اخم و لبخند هرچیزی که بیانگر درونیات ما باشد را می‌توان به نمایش گذاشت.

• نوع ژست‌ها

ژست‌هایی که در طول روز به خود می‌گیریم نیز به نوعی بیان کننده‌ی شخصیت و درونیات ما هستند که یکی از انواع رفتار غیرکلامی محسوب می‌شود. استفاده از ژست را می توان از مهم ترین ویژگی افراد کاریزماتیک در برخوردها دانست.

• ارتباط چشمی

چشم‌ها خود زبان واحدی هستند که می‌توانند به جای هزاران واژه حرف برای گفتن داشته باشند. در واقع علاقه، نفرت، جذابیت، اشتیاق، خشم، کینه و هرچیزی را می‌توان از روی طرز نگاه یک نفر تشخیص داد. و این از فواید زبان بدن در زندگی می باشد.

• تُن صدا

علاوه بر چیزهایی که به زبان می‌آوریم، شیوه بیان آن‌ها نیز بسیار اهمیت دارد. بلندی صدا، سرعت گفتار، انتخاب واژگان و …. همگی می‌توانند بر تأثیرگذاری کلام افزوده یا از آن کم کنند.

• فاصله اجتماعی

در فرهنگ ما معمولاً نزدیک شدن بیش از حد به افراد در هنگام صحبت کردن، احساس بدی در درون ایشان ایجاد می‌کند. گاهاً افراد با نیت صمیمیت به مخاطب خود نزدیک می‌شوند، اما در واقع فضای تسلط و تجاوز را در ذهن وی تداعی می‌کنند. پس رعایت فاصله اجتماعی نیز یکی دیگر از ارکان ارتباط غیرکلامی است که بسته به موقعیت، فرهنگ و شخصی که مخاطب قرار گرفته، باید به شیوه معقولی رعایت شود.

• لمس کردن

لمس کردن را می‌توان یکی از انواع تعاملات غیرکلامی در نظر گرفت که آن نیز باعث صمیمیت می‌شود. بغل کردن، دست دادن، نوازش کردن، دست بر شانه کسی گذاشتن و …. همگی از مواردی هستند که در آن‌ها مخاطب خود را لمس می‌کنیم. البته در این نوع از تعامل نیز می‌توان به درونیات فرد پی برد. مثلاً کسی که با بی حالی دست می‌دهد، بی‌حوصلگی خود را از طریق حس لامسه به شما منتقل می‌کند.

• نحوه گوش دادن

گاهاً با افراد مهربان، معقول، زیبا و جنتلمنی برخورد می‌کنیم که از تعامل با آن‌ها لذت فراوانی می‌بریم، اما همین که متوجه می‌شویم که علاقه‌ای به شنیدن حرف‌های ما نشان نمی‌دهند، از ارتباط با آن‌ها اجتناب می‌کنیم. ممکن است شخص موردنظر، اصلاً از این رفتار خود آگاه نباشد، چرا که گوش دادن یک مهارت اجتماعی و بسیار مهم به حساب می‌آيد. بنابراین خوب گوش دادن یا ندادن هم می‌تواند پیام‌های بسیاری در پی داشته و به عنوان یکی از اصول و انواع رفتار غیرکلامی محسوب شود.

علاوه بر مواردی که نام بردیم، هزاران رفتار دیگر وجود دارد که می‌تواند به جای کلام، دیگران را متوجه منظور یا حالات درونی ما کند. از دیگر انواع رفتارهای غیرکلامی می‌توان خمیازه کشیدن، لم دادن، خیره شدن و …. را نام برد که هریک زیرمجموعه دیگر مواردی هستند که تا به اینجا عنوان کردیم.

برای استفاده صحیح از رفتار غیرکلامی، باید چکار کنیم؟

برای اینکه بهتر بتوانیم از تعامل غیرکلامی بهره بگیریم، باید ابتدا به رفتارهای غیرکلامی ناخودآگاهی که از ما سر می‌زند، آگاه شویم. برای رسیدن به آگاهی می‌توانید راهکارهای زیر را در پیش بگیرید:

• بررسی شیوه نگاه و حرکات چشم خود در آینه
• ضبط کردن صدای خود و گوش دادن به آن برای پی بردن به شیوه سخن گفتن
• توجه به نحوه راه رفتن در خیابان و نشستن در خانه برای پی بردن به حرکات بدن
• پرسش از دیگران و جویا شدن نظر آن‌ها در مورد حالات و رفتار شما

هریک از فعالیت‌های فوق به شما کمک می‌کند تا تصویر واضح‌تری از خود داشته باشید. آن‌گاه اگر از رفتار غیرکلامی خود باخبر شوید، می‌توانید در زمینه بهبود آن تلاش کنید. برای مثال، اگر بسیار سریع صحبت می‌کنید، می‌توانید یواش حرف زدن و تبسم را تمرین کرده و به هر فتار غیرکلامی خود بیفزایید. همچنین اگر نمی‌توانید سکوت کرده و به حرف دیگران گوش دهید، می‌توانید به مرور این مهارت را در خود پرورش دهید تا ارتباطات شما به شیوه بهتری صورت بگیرد.

سخن نهایی

براساس تحقیقات عمیقی که در طول سالیان بسیار بر روی عوامل دخیل در حس خوشبختی انسان انجام گرفته، نتایج حاکی از تأثیر شگفت «ارتباطات» بر طول عمر و ایجاد حس خوشبختی در انسان‌ها است. در واقع هیچ چیز به اندازه روابط خوب و باکیفیت نمی‌تواند حس آرامش، خوشبختی و شادکامی را در ما ایجاد کند. پس ارتباطات کلامی و غیرکلامی خود را جدی گرفته و هر روز به بهتر شدن آن فکر کنید.

برخی از سوالات رایج:

۱.ارتباط غیرکلامی چیست؟

رفتار یا ارتباط غیرکلامی «Nonverbal Communication» به هر نوع ایجاد ارتباط با دیگران بدون استفاده از قدرت تکلم گفته می‌شود. در واقع شما در هر موقعیتی که از چیزهایی غیر از بیان کردن با زبان، برای فهماندن چیزی به دیگران کمک گرفته ‌اید، از ارتباط غیرکلامی استفاده شده است.

۲.تاریخچه ارتباط غیرکلامی به چه زمانی برمی‌گردد؟

ارتباط و رفتار غیرکلامی سابقه بسیار طولانی دارد، به طوری که می‌توان قدمت آن را با قدمت حضور انسان در زمین یکی دانست. قطعاً انسان‌ها پیش از اختراع و استفاده از زبان گفتار، تنها و تنها از طریق رفتارهای غیرتکلمی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کردند.

۳. کاربرد ارتباط غیرکلامی چیست؟

به صورت کلی می‌توان استفاده‌ از آن را به موارد زیر نیز نسبت داد:

1. تعامل با افرادی که توان تکلم یا شنیدن ندارند
2. تعامل با افرادی که با سایر زبان‌ها صحبت می ‌کنند در صورتی که ما بر آن زبان مسلط نباشیم
3. فهماندن منظورمان از راه دور به دیگران (مانند نشان دادن اعداد با انگشتان دست)
4. برای تأثیرگذاری بیشتر کلام سخنرانان در همایش ‌های حضوری و غیرحضوری
5. برای جذاب ‌تر دیدن شدن در جمع ‌ها